1. Marktstraat (circa 1920)
De Marktstraat vormde samen met de Hoogstraat jarenlang het ‘winkelhart’ van Swalmen. Deze straat was heel vroeger onderdeel van de ‘Baene van Ruremonde naer Venlo’, de doorgaande weg van Roermond naar Venlo. Op de achtergrond zien we het Heilig Hart klooster van de Zusters van het Arme Kindje Jezus uit 1899.
‘Baene van Ruremonde naer Venlo’
De huidige Markstraat maakte dus onderdeel uit van de ‘Baene van Ruremonde naer Venlo’. Op oude kaarten van vóór 1840 (aanleg Rijksweg) is de ‘Baan van Roermond naar Venlo’ nog te zien. Deze weg liep vanuit het zuiden over de (huidige) Oude Baan, via de Markt/ kerk naar het noorden over de (huidige) Oudeweg.
Marktstraat
Nadat de Marktstraat jarenlang het winkelhart van Swalmen was, wordt de straat de laatste decennia meer en meer een straat met horecagelegenheden. De Marktstraat heeft enkele historische gevels en kent één van de oudste panden van Swalmen, huisnummer 6. In het huis uit 1754 is een slagerij (Thomassen) gevestigd. Vanaf de bouw is het pand steeds vererfd binnen de families. Opmerkelijk zijn de fraaie jaarankers en de zogenaamde gezwenkte zijgevel.
Klooster
Architect Caspar Franssen uit Roermond ontwierp het gebouw. Aannemer Verhaegh uit Swalmen realiseerde in 1899 de uitvoering. Beide partijen bouwden drie jaar later ook het nieuwe gemeentehuis in Swalmen.
De Zusters van het Arme Kind Jezus is een katholieke, vrouwelijke kloostergemeenschap Deze congregatie is in 1844 opgericht in Aken met als doel arme en noodlijdende kinderen te helpen en een christelijke opvoeding te geven. Ook in Swalmen richtten de zusters zich op kinderen. Naast de Maria kleuterschool (de zogenaamde bewaarschool) was er een meisjesschool, de Heilig Hartschool. Verder startten de zusters een huishoudschool, de latere VGLO-school (voorgezet lager onderwijs voor meisjes). Na het vertrek van de zusters uit Swalmen werd het klooster in 1988 afgebroken.
2. De Markt met kiosk (circa 1930)
De Markt van Swalmen is al vele eeuwen het middelpunt van de gemeenschap. We zien de Sint Lambertuskerk, gebouwd in 1897, met rechts de toren uit 1345. Vóór de kerk een kiosk in 1922 geschonken aan harmonie Sint Caecilia. Rechts het oude gemeentehuis uit 1902.
Markt
De Markt van Swalmen is, zoals bij veel gemeenschappen, de plek waar we de kerk en het gemeentehuis vinden. Het was eeuwenlang de plaats waar openbare hoorzittingen werden gehouden, bekend onder de naam voogdgeding. Het voogdgeding werd drie maal per jaar gehouden en was in vroegere eeuwen een bijeenkomst van schout en schepenen met een groot deel van de mannelijke bevolking. In de 16e eeuw werd het voogdgeding in Swalmen gehouden op het kerkhof, dat toen rondom de kerk lag. Soms was de uitkomst van het voogdgeding dat een persoon publiekelijk moest boeten voor een begane misdaad. Iemand werd op de kaak gesteld, moest op een ‘kaak’ gaan staan, een soort verhoging. Dit gebeurde zodat hij of zij in het openbaar door de menigte belachelijk gemaakt kon worden. Hier komt onze uitdrukking ‘aan de kaak stellen’ vandaan: in het openbaar te kennen geeft dat je iets slecht of schandelijk vindt.
Sint Lambertuskerk
De Sint Lambertuskerk die op de foto te zien is, is gebouwd in 1897. Hiervoor werd de kerk, die er voorheen stond, voorzichtig afgebroken omdat de oorspronkelijke toren uit 1345 moest blijven staan. Hieraan voorafgaand werd het kerkhof in 1893 verplaatst naar de Bosstraat. Architect van de nieuwe kerk was Casper Franssen uit Roermond. Aannemer van de bouw was Van Gassel uit Venlo, voor een bedrag van 35.000 gulden (met veel hand- en spandiensten van de Swalmer bevolking). De nieuwe kerk werd, vanwege ruimtegebrek, 90 graden gedraaid.
De Tweede Wereldoorlog kwam de kerk niet ongeschonden door. Zo werd de kerk grotendeels vernield en de toren opgeblazen. Daarmee verdween ook het laatste restant van de kerk zoals die in de 14/15e eeuw werd gebouwd. Na de oorlog werd de kerk gerestaureerd, uitgebreid én kwam er een nieuwe toren, gebouwd op de oude fundamenten. De nieuwe toren werd 55 meter hoog; 10 meter hoger dan de oude toren. In 2018 werd de toren gerestaureerd en de haan opnieuw verguld. De totale kosten bedroegen toen ongeveer € 400.000.
De woningen tussen de kerk en het gemeentehuis waren de woningen van de beide kapelaans van de parochie.
Gemeentehuis
In 1902 kreeg Swalmen een nieuw gemeentehuis. Architect Caspar Franssen uit Roermond ontwierp het gebouw. Aannemer Verhaegh uit Swalmen realiseerde de uitvoering. Beide partijen hadden drie jaar eerder het klooster in Swalmen gebouwd. Het gemeentehuis kenmerkt zich door een neorenaissance stijl. In 1938 werd het gemeentehuis volgens dezelfde bouwstijl verbouwd en uitgebreid. Het gebouw kenmerkt zich door een hoofdzakelijk rechthoekige plattegrond en twee bouwlagen onder zadeldaken met leien in Maasdekking. Centraal op het dak bevindt zich een klokkentoren met kroon en oorspronkelijk met een uurwerk. In de voorgevel bevinden zich diverse plaquettes met onder meer de tekst ‘Je maintiendrai’ en het wapen van de bisschop van Roermond. In de rechterzijgevel bevindt een steen met het jaartal ‘1938’. Boven de voordeur is het gemeentewapen van Swalmen aangebracht, tegenwoordig het dorpswapen. Het voormalige gemeentehuis is, net zoals de Sint Lambertuskerk, een rijksmonument.
Kiosk
Vanaf 1922 tot aan de renovatie van het plein (circa 1960) stond op de Markt een kiosk. Het was een cadeau aan Harmonie St. Caecilia van haar beschermheer Graaf Herman Wolff Metternich van Kasteel Hillenraad. Toen het onderhoud voor de Harmonie een te grote onkostenpost werd, nam de gemeente het kiosk over. Behalve voor muziekuitvoeringen werd het kiosk ook gebruikt voor mededelingen door de dorpsomroeper zondags na de hoogmis. Het kiosk had een gemetselde bakstenen onderbouw met een constructie van ijzeren spanten en was niet demontabel. De renovatie (en uitbreiding) van de Sint Lambertuskerk na de Tweede Wereldoorlog maakte de doorgang tussen kerk en kiosk erg krap. Daarop besloot het gemeentebestuur het verouderde kiosk af te breken en een modern demontabel kiosk aan te schaffen.
3. Swalmbrug nabij de kerk (circa 1930)
Deze smalle brug uit 1842 bliezen de terugtrekkende Duitsers in februari 1945 op. Na de oorlog bouwde de Swalmer bevolking de huidige brug op uit de stenen van een nabijgelegen, verwoest woonhuis. Het houten beeld rechts op de foto stelt Johannes Nepomucenes voor. Deze Tsjechische heilige stond in Nederland eeuwenlang alleen in Swalmen op een brug, maar sinds 2010 staat ook een beeld in Tienray op een brug.
Brug
De huidige brug over de Swalm is gebouwd in het jaar 1950. Al veel eerder lagen op deze plek twee houten bruggen, de grote en de kleine kerkbrug. In 1715 werd de Heerlijkheid van Swalmen en Asselt toegewezen aan Oostenrijk. Enkele jaren later diende het bestuur van de Heerlijkheid een verzoekschrift in om financiële bijstand voor het bouwen van twee nieuwe, stenen bruggen. De houten bruggen waren voor de derde keer vernieuwd en versleten. De 600 rijksdaalders die voor de bouw van de twee bruggen nodig waren, konden de Swalmenaren niet betalen. Daarom stond de keizer van Oostenrijk, Karel Vl, toe dat de Swalmenaren gedurende vijf jaren minder belasting hoefden te betalen. Op een rekening die is teruggevonden staat: ‘tot het maecken van den nieuwe kerckbrugge in den jaere 1722’.
In de jaren na de oorlog kwam er eerst een houten noodbrug; deze werd al snel vervangen door een zogenaamde Bailey-brug. September 1949 startten de werkzaamheden voor de bouw van de huidige stenen brug. De stenen van de brugmuren zijn afkomstig van het oude molenhuis dat tot februari 1945 nabij de brug stond.
Johannes Nepomucenus
Johannes Nepomucenus wordt omstreeks 1350 geboren in het plaatsje Nepomuk in het huidige Tsjechië. In 1380 wordt hij tot priester gewijd en in Praag tot pastoor aangesteld. Volgens de legende was Nepomucenus ook biechtvader van de vrouw van koning Wenceslaus van Bohemen. Een jaloerse man die bewijzen wil vinden voor de ontrouw van zijn vrouw, de koningin. Als Nepomucenus weigert te vertellen wat de koningin in de biecht gezegd heeft, wordt hij gevangen gezet en gefolterd. Uiteindelijk wordt Johannes Nepomucenus aan handen en voeten gebonden vanaf de Karlsbrücke in Praag in de rivier de Moldau gegooid. De overlevering vertelt, dat op het moment dat het lijk boven komt drijven, enkele sterren een schitterende glans verspreiden. Onder plechtig vertoon zetten inwoners van Praag Johannes Nepomucenus later bij in de Sint-Vituskathedraal te Praag. Daar wordt hij sindsdien door de gelovigen vereerd. Johannes Nepomucenus wordt in 1729 heilig verklaard. Hij is patroonheilige van Bohemen, van biechtvaders, priesters, schippers, molenaars, van het biechtgeheim, van het zwijgen, van waterbedreigingen en van bruggen. Op en naast veel bruggen in Tsjechië en Duitsland is Johannes Nepomucenus te vinden. Zijn feestdag is 16 mei. Swalmen was eeuwenlang de enige plaats waar het beeld op een brug stond. Sinds 2010 staat er ook een beeld op een brug in Tienray.
Beeld in Swalmen
In de tijd dat Swalmen deel uitmaakte van de Oostenrijkse Nederlanden, onder Keizerin Maria Theresia, is het beeld van Nepomucenus op de brug geplaatst. Van de keizerin is bekend dat zij de heilige Johannes Nepomucenus vereerde. Relatief snel verspreidt deze verering zich over het grondgebied van de Oostenrijkse Nederlanden. De eerste keer dat de naam van de heilige in de jaarrekeningen van de parochie in Swalmen voorkomt, is in het jaar 1749-1750: ‘den offer van St. Jan Nepomucenes dag is geweest 7 gulden 4 stuivers’. De vroegste vermelding van een beeld van Johannes Nepomucenes in Swalmen is in een rekening uit 1754 wanneer een bedrag wordt uitbetaald ‘voor het repareren van het beelt van St. Jan Nepomucenes’. In de daarop volgende jaren ondergaat het houten beeld meerdere reparaties en grondige verfbeurten. In 1823 (het jaartal stond op het voetstuk) werd een nieuw beeld geplaatst, dat tientallen jaren op de kerkbrug bleef staan. Tot enkele dagen voor de bevrijding van Swalmen (1 maart 1945) de Duitsers de kerkbrug met het beeld opbliezen. Het beeld werd relatief ongeschonden op de puinhopen teruggevonden.
Huidige beeld
Op 30 april 1950 werd de nieuwe kerkbrug met daarop een nieuw stenen beeld feestelijk geopend. Om ‘te komen tot een passend beeld van de heilige Johannes Nepomucenus’ op de nieuw te bouwen brug werd al in 1947 een actie gestart. Door deze actie schonken 250 oud-Swalmenaren een bijdrage en kon het nieuwe beeld worden bekostigd. Het beeld is ontworpen door beeldhouwer Wim van Hoorn. De vinger op de mond als symbool van het biechtgeheim, een palmtak in de hand als symbool van martelaarschap. De golvende lijnen en de sterren boven de sokkel duiden op zijn verdrinking en de zwevende sterren boven de rivier waarin zijn lichaam dreef
4. Rijksweg vanaf de Koel (circa 1950)
In opdracht van koning Willem l legde het rijk in de periode 1840-1845 een verbindingsweg aan tussen Maastricht en Nijmegen op de rechteroever van de Maas. De rijksweg richting Venlo vormt hier een onderdeel van. Een flinke rij eiken markeerde vroeger de weg. De panden in de verte aan de linkerkant van de weg zijn nog steeds zichtbaar.
De historische foto hierboven laat het punt van de Rijksweg Noord zien waar Veldpoort (naar het westen), Koel (parallel aan de Rijksweg naar het zuiden) en Bosstraat (naar het oosten) op elkaar aansluiten.
Op het kaartje (1850) links is dit kruispunt van wegen beter te zien.
Rijkswegen
Voor 1795 kenden we in de Nederlanden geen centraal geleid landsbestuur. Elke provincie was autonoom in haar beslissingen. Rijkswegen waren er dan ook niet. In de Franse tijd werd een plan voor Rijkswegen (een nationaal netwerk van ‘groote wegen’) opgesteld. Een plan dat door Koning Willem l werd overgenomen. Bekend is de uitspraak van de koning: “Geen land ter wereld is rijk genoeg om zich de weelde van slechte wegen te kunnen veroorloven“. Hiermee was het beheren van wegen door het Rijk middels een eigen beheerorganisatie (Rijkswaterstaat) definitief ingebed in het staatsbestel
De brug over de Swalm in de Rijksweg (aangelegd in 1844) is de scheidslijn tussen Rijksweg Zuid en Rijksweg Noord. Daar waar Rijksweg Zuid tot aan de Brugstraat deel uitmaakte van de Heerbaan Roermond-Venlo kwam Rijksweg Noord buiten de (toenmalige) bebouwde kom te liggen. In de volksmond kreeg de weg de naam ‘Nieuwe Weg’. Maar na het gereedkomen van de weg in 1844 kwamen al snel de verzoeken om vergunning tot het bouwen van woningen langs deze weg
Koel
De lager gelegen verharde weg nabij het fotobord wordt Koel (dialect voor kuil) genoemd. Simpelweg vanwege de verlaging in het terrein. Op de zogenaamde Smaberskaart heette deze weg vroeger ‘Moolenwech’. Het was de toegangsweg tot een looimolen aan de zuidzijde van de Swalm. Deze molen (looimolen) lag buiten de toenmalige bebouwde kom; dit vanwege stankoverlast, leerlooien gebeurde met urine.
Bosstraat/Veldpoort
De vroegere benaming van de Bosstraat was ‘Vehestraet’. Een van de straten waarover het vee naar gemeente-eigendommen op Duits grondgebied werd gedreven. Vandaar dat deze straat tot voor de Tweede Wereldoorlog in de volksmond ook wel ‘Koestraat’ werd genoemd. ‘Koeijstraat’ vinden we ook terug op de Smaberskaart. Waarschijnlijk dat deze benaming daarom is doorgevoerd naar de oostelijke richting, naar de Bosstraat.
Landmeter Smabers schreef aan de rand van de kaart, bij het kruispunt van de wegen: ‘aen de Velt poort’. Verdere gegevens omtrent deze naam ontbreken. Deze opmerking suggereert dat de benaming Schuttenboom de oudste is van de twee. Op enig moment kreeg de straat in westelijke richting de naam Veldpoort.
5. Molenstraat voor de watermolen (het Meulehoes)
Het zicht op de Sint Lambertuskerk en de markt wordt gehinderd door een groot gebouw. Dit complex dateert uit 2000 en staat op de plaats van de kapelanie en de verouderde gemeentekantoren achter het toenmalige gemeentehuis. Het bruggetje op de foto voert over het ‘klein Zjwaemke’ (kleine Swalm) waarmee de watertoevoer voor de hier achterliggende watermolen geregeld werd.
Patronaatzaal
In april 1900 gaf het bestuur van de Boerenleenbank opdracht tot het bouwen van een bankkantoor met wachtkamer en daarbij de patronaatzaal. De zaal kwam tot stand op initiatief van kapelaan Souren, de medeoprichter van de Boerenleenbank in Swalmen in 1897 (de eerste Boerenleenbank in Limburg!). In de patronaatzaal vond het Rooms Katholiek Jongenspatronaat onderdak. Voor jongens vanaf 12 jaar was er op de zondagmiddag en -avond ontspanning in allerlei spelen en activiteiten. Verder werden door de leden van het patronaat toneelvoorstellingen met een stichtelijke inhoud opgevoerd en na aanleg van een beugelbaan, menige beugelwedstrijden gespeeld. Bij de Swalmer mannelijke jeugd werd ‘het Patronaat’ een begrip.
In 1963 werd de patronaatzaal afgebroken en de activiteiten uiteindelijk verplaatst naar Jeugdhuis ‘Gevaren’. Tot in de tweede helft van de jaren zeventig vonden daar patronaatsactiviteiten plaats.
Voormalige Watermolen (Meulehoes)
Op een van de kaarten van landmeter Smabers (1774) is de molen goed te zien. De benaming ‘oude baene nu moolen straet’ geeft aan dat dit eerder de hoofdroute was op de weg van Roermond naar Venlo.
De watermolen werd volgens het ankerjaartal in 1786 gebouwd aan de Swalm in de huidige Molenstraat. De molen had twee waterraderen, met elk een diameter van circa 5 meter. Één rad dreef de graanmolen aan, terwijl het andere rad de oliemolen in werking zette. Deze laatste sloeg koolzaad tot olie. De watermolen, eigendom van de grafelijke familie Wolff Metternich van kasteel Hillenraad, bleef tot aan de oorlog in gebruik. Vanwege de oorlogsjaren raakten de raderen in verval; herstel hiervan bleef uit. In 1953 werd de molen verbouwd tot de huidige vier woningen
Achter dit bord, op de huidige parkeerplaats, stond tot 1992 de voormalige stoomzuivelfabriek Sint Lambertus, gebouwd in 1905. De Lambertusparochie kocht in 1959 het inmiddels, leegstaande gebouw en het werd een jeugdhuis en later een jongerencentrum. De volgende eigenaar, de gemeente Swalmen, verkocht het gebouw in 1991 aan een projectontwikkelaar voor de bouw van het huidige winkelcomplex en woningen.